De onzichtbare bijwerking van diergeneesmiddelen

Staat er plotseling politie voor de deur? In actiefilms wordt dan vlug een berg aan pillen door het toilet gespoeld. Een dramatisch moment, zeker, maar heel ecologisch verantwoord is het niet. Ook in het dagelijkse leven verdwijnen medicijnen door de wc of gootsteen. Niet uit paniek, maar uit onwetendheid. Naar schattingen van het RIVM komt elk jaar zo’n 509 ton aan medicijnresten in het riool terecht. Daarvan blijft meer dan 190 ton in het gezuiverde afvalwater zitten en belandt zo in sloten, beken en rivieren. Het RIVM vermoedt dat het werkelijke aantal nog hoger ligt. “Medicijnafval kan daarnaast schadelijk zijn voor dieren en planten,” legt Nynke Nijkamp, Senior Manager bij OHRA, uit.

Anticonceptie veroorzaakt vervrouwelijking bij vissen

De route die medicijnresten afleggen is even simpel als problematisch. Na gebruik door mens of dier komen schadelijke stoffen in het riool terecht via ontlasting of urine. Het probleem wordt verergerd doordat mensen overgebleven medicijnen door de gootsteen of wc spoelen. De rioolwaterzuiveringsinstallaties filteren de meeste stoffen, maar niet alles. De gevolgen voor insecten en het onderwaterleven zijn al jaren meetbaar. Verschillende Britse onderzoeken tonen aan dat alle blankvoorns in de buurt van rioolwaterzuiveringen vervrouwelijkten onder invloed van anticonceptiemiddelen. Sommige vissoorten reageren minder alert doordat sporen van antidepressiva hun gedrag en reukzin kunnen beïnvloeden. Pijnstillers kunnen weefselschade veroorzaken en antipsychotica kunnen het gedrag van vissen en waterkreeftjes veranderen. RIVM en Deltares rapporteerden dat concentraties van diverse medicijnresten herhaaldelijk boven ecologische risicogrenzen uitstijgen. Concrete schuldigen zijn onder andere de pijnstiller diclofenac, carbamazepine (een anti-epilepticum) en het hormoon ethinylestradiol uit anticonceptiepillen. Ook antibiotica overschrijden regelmatig de risicogrenzen voor waterleven. Onderzoekers wijzen erop dat juist die resten kunnen bijdragen aan de ontwikkeling van antibioticaresistentie bij bacteriën.

Natte hond

Huisdiermedicijnen vormen een specifieke categorie binnen dit probleem. Vlooien- en tekenmiddelen voor huisdieren belanden verrassend vaak in ons oppervlaktewater. Volgens het Deltafact-rapport uit 2021 kan soms al een heel kleine hoeveelheid van deze middelen voldoende zijn om de normen voor schoon water te overschrijden. De stoffen spoelen bijvoorbeeld weg via het water waarmee honden of hun dekens worden gewassen, maar ook direct wanneer een hond in het water springt en zo eigenpotig het middel van zijn vacht schudt. Onderzoekers hebben de handen vol aan dit vraagstuk, want dezelfde stoffen zitten ook in andere producten, zoals gewasbeschermingsmiddelen, biociden en medicijnen voor mensen. Daardoor is niet altijd duidelijk hoeveel vervuiling werkelijk door huisdieren komt. Nijkamp onderstreept dat voorkomen beter is dan genezen. Daarom startte OHRA in september een landelijke inzamelactie voor oude diermedicijnen. Nijkamp is tevreden over de respons. “We zijn blij dat onze inzamelbakjes bij honderden dierenklinieken prominent op hun balie staan.”

Schoon water vraagt om slimme oplossingen

Het goede nieuws is dat het Nederlandse drinkwater nog altijd behoort tot het beste water ter wereld. De concentraties medicijnresten zijn nu nog te laag om gevolgen te hebben voor de volksgezondheid. Maar de druk neemt toe. In juni werd Nederland officieel berispt door de Europese Commissie omdat de wetgeving onvoldoende voorziet in toezicht op de drinkwaterkwaliteit. Voor drinkwaterbedrijven wordt het steeds moeilijker en duurder om medicijnresten uit het water te verwijderen. Een deel van de oplossing ligt in een extra filterinstallatie die medicijnresten en andere microverontreinigingen veel effectiever uit het afvalwater haalt. Dankzij het Innovatieprogramma Microverontreinigingen hebben waterschappen de afgelopen jaren ruim 25 technieken onderzocht. Meerdere worden nu getest, van verbeterde actiefkool- en ozoninstallaties tot nieuwe biologische filtersystemen. Deze innovaties zijn belangrijk om het water schoon te houden en noodzakelijk om te voldoen aan de strengere Europese eisen: in 2045 moet minstens 80 procent van alle organische microverontreinigingen – waaronder dus medicijnresten – uit het afvalwater zijn verwijderd.

Minder medicijnen in het water begint bij de bron

Op meerdere plekken wordt actie ondernomen om te voorkomen dat medicijnen überhaupt in het riool of de huis-tuin-en-keukenprullenbak terechtkomen. Net zoals veel apotheken al jaren oude medicijnen innemen, handelt ook de veterinaire sector steeds proactiever. Uit onderzoek van verzekeraar OHRA blijkt dat 91% van de ondervraagde dierenklinieken medicijnafval van klanten kosteloos inneemt. Hoewel de meeste het hele jaar door oude medicijnen innemen, maken deelnemende klinieken dit tijdens de speciale Medicijnafvalmaand in september extra zichtbaar. Bij bijna driehonderd klinieken staan opvallende inzamelbakjes op de balie, zodat huisdiereneigenaars hun oude medicijnen makkelijk kunnen inleveren. Met dit initiatief van de huisdierenverzekeraar dragen baasjes direct bij aan schoner water en een gezondere natuur. Dit past bij de bredere Ketenaanpak Medicijnresten uit Water, waarin de overheid, waterschappen, drinkwaterbedrijven, ziekenhuizen, apothekers en farmaceuten samenwerken. Een belangrijk speerpunt is preventie: minder onnodig medicijngebruik, betere voorlichting, innovatieve oplossingen in de zorg en veilige inzameling. Voorkomen is beter dan genezen, ook als het gaat om medicijnresten in het water.

Hele jaar inzamelen

September mag dan de Medicijnafvalmaand zijn, maar in de praktijk blijven de meeste klinieken het hele jaar door inzamelen. De verwachting is dat dit initiatief navolging krijgt. Het is al bij al een kleine moeite: lever oude medicijnen in bij de dierenarts of de milieustraat van de gemeente. Door dat halve doosje antibiotica van de hond niet in de vuilnisbak of toiletpot te gooien, dragen baasjes bij aan schoner oppervlaktewater. Zodat ook toekomstige generaties kunnen genieten van schoon drinkwater en vissen gewoon hun natuurlijke vijanden kunnen ruiken.